Gemicilik işlerinde halatların kullanılması ilk deniz tarihinden başlar. Eski denizciler bitki liflerini bir araya getirerek yaptıkları basit halatları çeşitli işlerde kullanmışlardır. Bu bakımdan halatların ilk maddesin bitki lifleri oluşturmuştur. Denizde kullanılan halatlar yapılış yöntemi ve kullanılan malzeme yönünden başlıca üç kısma ayrılırlar:

1. Bitkisel halatlar ( fibre cordage )
2. Sentetik halatlar ( synthetic cordage ),
3. Çelik tel halatlar ( wire rope ),

2. BİTKİSEL HALATLAR

Denizciliğin ilk devirlerinde insanlar halat örmesini bilmedikleri için paparüs veya hayvan kıllarından meydana getirdikleri bağlama vasıtalarını uç uca eklemek suretiyle halat yerine kullanmışlardır. 18. Asrın sonlarında halat büküm makineleri kullanılarak, tonlarca yük taşıyan halatlar yapılmıştır. Bitkisel halatların tümü bir bitkinin yaprak, kök veya kabuklarındaki lif denen ipliksi maddenin sağa veya sola bükülmesiyle yapılırlar. Halatın kalınlığına göre liflerden 15-20 tanesi bir araya getirilerek flasa bükümü yapılır. Ayrıca üç veya dört kol bir arada bükülmek suretiyle halat oluşur. Halat kollarını sağa bükülerek yapılan işleme ( YOMA BÜKÜMÜ ), halat kolları sola bükülerek yapılan işleme ( GOMİNA BÜKÜMÜ ) denir. Ortasında kendinden bir fitil bulunan ve dört kolun sağa bükülmesiyle oluşan halata, ÇARMIK BÜKÜMÜ halat denir. Üç tane yoma bükümü halat bir araya getirilip ters yönde bükülerek elde edilen halata İZBARÇİNA BÜKÜMÜ halat denir.

Halatlar normal olarak sağa bükülmek suretiyle yapılmışlardır. Böyle bir halat gözle bakıldığı zaman halat kolları sağa ve yukarıya doğru spiral çizecek bir görünüştedir

Bir halata beden yüzeyinden bakıldığı zaman gözle dahi halat bükümü yönü anlaşılır. Halat ticaretinde sağa bükümlü halata ( Z ) bükümlü , sola bükümlü halata ( S ) bükümlü denir. Normal bir sağa bükümlü halat, yapısında elyaflar, flasaları oluşturmak üzere sağa doğru bükülmüşlerdir. Flasalar halat kollarını oluşturmak üzere sola doğru bükülmüşlerdir.

3. BİTKİSEL HALATLARIN CİNSLERİ :

Bitkisel halatlar, halatı meydana getiren bitkinin cinsine bağlı olarak ayrılırla:

a-) KENDİR HALAT : Kendir bitkisinin liflerinden yapılmıştır. Günümüzde kendir bitkisinden yapılan halatların kullanılma alanı oldukça daralmıştır.
b-) MANİLA HALAT : Manila hayatı abaka denen bir bitkinin liflerinden yapılır. Yeni manila halatın bünyesinde % 15 oranda yağ bulunur ve halatı nem ve sıcaktan korur.
c-) PAMUK HALAT : Pamuktan yapılmış halattır, denizde savlolarda kullanılır.
d-) KETEN HALAT : Ketenden yapılan halattır. Daha çok küçük teknelerde kandilisa ve ıskota halatı olarak kullanılır.
e-) SİSAL HALAT : Görünüşte manila halatına benzer ve bunun % 80 gücüne sahiptir. Denizcilikte pek kullanılmaz.
f-) HASIR HALAT : Hasır bitkisinden yapılır. Hafif ve yüzücü bir halattır.

4. BİTKİSEL HALATLARIN ÖLÇÜMÜ VE GÜCÜ

Bir bitkisel halat beden çevresinin Pus olarak ölçümüyle ayrılır. Eğer halatın çevresi 1 pus ( 2,54 cm ) geliyorsa “ Bir burgatalık halat “ denir. Halatlar yarım burgatadan küçük olursa ince ismini alır. Halatların kalınlıkları 5 burgatadan 16 burgataya kadar değişir. Fakat en büyük gemilerde dahi 12 burgatadan daha kalın halat kullanılmaz. Halatların uzunluğu kulaç terimi ile ölçülür. Halatlar roda denen yuvarlak kangal biçimlerde satılırlar. Bir roda ( coil ) halat genellikle 120 kulaçtır.

Bitkisel halatların güçleri:

Bir manila, sisal veya başka türden bitkisel halatın kesilme gücünü ( kuvvetini ) bulmak için en iyi yöntem, halatın çevresinin ( burgatasının ) pus olarak karesini alarak üçe bölmektir. Sonuç olarak ton bulunur. Bu formül, halatın emniyetle kullanılması için vurulacak en fazla yükü bulmak amacı ile hasır halat hariç tümüne uygulanır.

Halatın çalışma ağırlığı , kesilme gücünün altıya bölünmesiyle bulunur. 3 burgatalık bir halatın çevresi 3 pus ( 7,62 cm ) eder. Şimdi bu halatın kesilme gücü ile çalışma ağırlığını bulalım.

Kesilme gücü : Çalışma ağırlığı ( WL ) :
32/3= 3 ton 3/6= 0,5 ton

Yeni bir halatın spesifik kesilme gücünü yaklaşık olarak bulmak istersek:
6 pusluk halatlara kadar, halat burgatasının karesini 2,5 sayısına bölerek, 6 burgatadan büyük halatlarda 2,6 sayısına bölerek elde edebiliriz.

Bir halatın gücünü kestirmek şüphesiz çok yararlı bir işlem olacaktır ancak, yeni bir halat için uygun şartlarda formüle başvurunuz fakat yaklaşık burgatası değil, gerçek değerini kullanınız.

Üzerine yük vurulan bütün halatlar uzar. Bitkisel halata vurulan yükün orantılı bir biçimde çoğaldığını düşünelim. Halat orantılı biçimde uzayacak, binen yük halatın kesilme gücünü eriştiği anda koptuğu görülecektir. Bitkisel halatlarda kesilme uzunluğu, başlangıç uzunluğunun % 20 ne işittir. Örneğin 10 kulaçlık bir halata yük bindirince, boyu 12 kulaca eriştiğinde yeni bir zor karşısında kesilecektir.

5. BİTKİSEL HALAT TÜRLERİ

Bitkisel halatlar 1 burgatadan küçük oldukları zaman çeşitli isimler alırlar ve yerlerde kullanılırlar.

Gırcala : Katranlı kendirden yapılır, façuna etmekte kullanılır.

Ligadora : Piyan bağlamak, façuna etmekte kullanılan ince bir iptir.

İspavlo : Kırnap cinsinden ince bir halattır. Yelken dikişinde kullanılır

Üstüpü : Makine ve boya işlerinde temizlik için kullanılan pamuk ipliğ artıklardır.

6. SENTETİK HALATLAR :

Nylon ve polyester gibi sentetik maddelerden elde edilen filasaların bükümüyle yapılan halatlardır. Bu maddelerden yapılan halatlar çok kullanışlıdır, fakat suda ıslanınca batarlar. Polipilen ( polyroplene ) lifleri daha kabaca ve sudan hafif olduğundan batmaz. Bir sentetik halatın yapıldığı malzemeyi anlamak için yanma testi uygulanır. Nylondan yapılmış halat mavi bir alevle ağır ağır yanar, polyester ise sarı alevle hızla yanar

Sentetik elyaflı halatlar da yük altında uzarlar. Emniyetle yükleme şartları altında aynı nitelikte kalan uzama miktarı yaklaşık % 7 kadardır ve zor kalkınca halat eski durumuna döner. Sentetik az miktarda büzülürler fakat bunlarda şişme veya sertleşme görülmez . halatın bedeni tarafından emilen su miktarı halatın üzerine yük bindiğinde dışarı atılır. Bu halatların volta edildiği yüzeyler düz ve pürüzsüz olmalıdır. Böylelikle halatın ömrü çoğalır. Sentetik elyaflı halatlar zamanla renk değişikliği gösterirler fakat bu, halatın gücünü yitirdiğini göstermez.

Sentetik halatlar aynı burgatadaki manila halatından 1,5-3 kat daha güçlüdür. Halatın bu yüksek gücü , fazla yükte % 30’a kadar uzama kabiliyeti ve küfe karşı direnci uzun ömürlü olmasının sebepleridir.

Aşağıda maddeler halinde belirlilen olayların oluşması önlenmezse, sentetik halatların ömrünü zamanla yitirdikleri görülecektir.

1- Aşırı yük vurulması veya birden bire yük bindirilmesi.

2- Yüzeysel yıpranma veya sert pürüzlü yüzey üzerinde aşınma.

3- Keskin ve sivri metal çıkıntılarda kesilme.

4- Yük altındaki makara dilleri üzerinde bükümlerin ( Gamba ) sebep olduğu kollar arasındaki dahili aşınma.

5- Kırılmadan dolayı kesilmeler.

6- Halatların dolaşması ( gamba alması ) ve buruşması.

Sentetik elyaflı halatların aşınma noktasında iplikleştikleri görülürse, bu durum bitkisel halatlarda olduğu kadar önemli değildir. Ancak aynı özellği gösteren Monafilament ve Polyrophylene halatlarda dikkat edilmelidir. Yağa bulaşmış ve kirlenmiş sentetik halatlar sabunlu su ile fırçalanarak yıkanmalıdır.

Halatların paslı ve pürtüklü yüzeylerle temas etmesi zararlıdır. Böyle çalışan bir nylon halat, buz eriyene kadar ısıtılmalı ve bütün ıslak kısım kuruduktan sonra havalı bir yere kaldırılmalıdır. Buz kristalleri halat elyaflarını keserek zarar verirler. Polipilen halatlar, esas olarak manila halatı ile aynı burgatada kullanılmalıdır.

Bir nylon halata kritik yük vurulacağı zaman emniyetle çalışıldığını kontrol için halatın bedenine 1 m boyunda bir ispavlo ortasında 25 cm boyunda ilmek yapılarak bağlanır. Halata binen zor ispavlonun gerilmesine sebep olursa, bindirilen en fazla güç sınırına gelindiği anlaşılır.

Üzerine yük bindirilen sentetik elyaflı, halatlarda bosa vurulacağı zaman, bosa olarak yine sentetik elyaflı bir halat kullanılmalıdır. Aynı amaç için aynı şartlarda kullanılan bir sentetik halat, manila halatından beş kat uzun ömürlü olur.

7. ÇELİK TEL HALATLAR

Tel halatlar, maden filizlerinin çekilerek tel haline getirilmesi, tellerin bükülerek kollar yapılması ve kolların bir kaçının bükümü ile de bedenin oluşturulmasından meydana gelir. Tel halatın kuvveti, halatı meydana getiren madenin cinsine bağlıdır. Kullanıldığı yere göre tel halatların kollarını oluşturan tellerin altı adedi bir araya gelir. Bu şekilde oluşan kollardan yine altı tanesi bir arada bükülerek beden meydana çıkar. Halata esneklik kazandırmak için kolların ve bedenin ortasına fitil denen çelik tel veya kendir halat yerleştirilir. Fitilin ölçüsü, halatın kol ölçüsü kadar olur.

Ağır işlerde kullanılmak üzere 37 veya 61 telli ve altı kollu tel halatlar yapılır. Tel halatlar gemilerde spring halatları , çarmıklar, patrisa, ıstıralya, larno, karanfil, mantilya ve yük donanımlarında kullanılır.

8. TEL HALATLARIN ÖLÇÜMÜ VE GÜÇLERİ

Çelik tel halatlar da ‘’ burgata’’ ile ölçülür. Fakat bu ölçüm bir kumpasla ve mm cinsinden çaplarının alınmasıyla yapılır. Tel halatlarda çapı 8 mm gelen halata bir burgatalık halat denir.

Bir tel halata C= tel halatın burgatası ise, halatın kesilme gücü ( breaking strenght ) halattaki tel sayısına göre değişir.

12 telli halat için : 2 C2

24 telli halat için : 3 C2

37 telli halat için : 3.25 C2

Örneğin, 3 burgatalık ( 24 mm çaplı ) 24 telli bir halatın kesilme gücü = 3 . 3 . 3 =27 ton bulunur.

Bir tek halatın emniyetle çalışma gücü S.W.L ile ifade edilir ve halatın kesilme gücünün altıda biridir. Buna göre 3 burgatalık, 12 telli bir halat için S.W.L= C2 / 6 = 2 . 32 / 6 = 3 ton bulunur. Buradan anlaşıldığı gibi, aynı burgatadaki bir bitkisel halata nazaran tel halat altı kat güçlüdür