Olta Balıkçılığında Düz ve Çapraz İğnelerin Av Etkinliği Üzerine Bir Araştırma
M. Hakan Kaykaç, Ali Ulaş, Cengiz Metin, Zafer Tosunoğlu
Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Avlama ve İşleme Teknolojisi Bölümü, 35100, Bornova,İzmir, Türkiye

Özet: Bu çalışmada, sportif amaçlı olta balıkçılığında kullanılan düz ve çapraz iğnelerin av etkinlikleri karşılaştırılmıştır. Denemeler, İzmir Körfezi’nde olta balıkçılığının yoğun olarak yapıldığı Urla Adalar civarında, Mart ile Ağustos 2001 tarihleri arasında yürütülmüştür. Karşılaştırma için iğnelerde aynı yemler kullanılmıştır. Çalışma süresince 11 türe ait 260 adet birey yakalanmıştır. Av kompozisyonu içerisinde çapraz iğneler %58, düz iğneler %42 oranında av verimi sağlamıştır. Toplam av kompozisyonunun %50’si ısparoz (Diplodus annularis), %19’u kupez (Boops boops), %17’si izmarit (Spicara smaris), %6’sı karagöz (Diplodus vulgaris), %2’si kırma mercan (Pagellus erytrinus) ve %6’sı ticari değeri olmayan balık türlerinden oluşmuştur. Düz ve çapraz iğneler arasında yukarıda sözü geçen her tür için yapılan önemlilik testinde (P≤0.05), istatistiki açıdan fark bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler: Olta balıkçılığı, düz iğne, çapraz iğne, av kompozisyonu
Giriş
Oltalar ile su ürünleri avcılığı tarih öncesi çağlara dayansa da, günümüzde ticari ve sportif amaçlı olarak tüm dünya denizleri ve iç sularda halen yaygın olarak kullanılmaktadır. Basit yapıdaki bir olta; iğne, fırdöndü, misina, yüzdürücü ve batırıcıdan oluşmaktadır. Olta ile avcılıkta av verimini etkileyen en önemli faktörlerin başında iğne ve yem gelmektedir.
Olta iğneleri özel şekillerde kıvrılmış iyi kalite çelik, bronz, nikel ve krom karışımı metallerden imal edilir. Olta iğneleri teknik yapı olarak uç, boyun, beden ve pala olmak üzere dört ana kısımdan oluşmaktadır (Hoşsucu, 1998). Balık veya diğer su ürünleri olta iğnesine ağız, damak veya vücudun diğer bölgelerinden takılarak yakalanır. Balığın yakalanmasında en etkin rol oynayan yer, uç ve boyun kısımlarıdır. Boyun, beden düzlemi ile yapmış olduğu açıya göre düz ve çapraz olarak isimlendirilir (Bjordal ve Løkkeborg, 1996). Diğer bir ifade ile bir olta iğnesi, düz bir zemin üzerine bırakıldığında iğne her noktasından düzleme değiyorsa ‘düz iğne’, aynı zemin üzerinde sivri uç yukarıda kalıyorsa bu iğnelere de ‘çapraz iğne’ denilmektedir (Alpbaz, 1991). Bugün tüm dünyada Kirby adı ile bilinen bu özel kıvrımlı çapraz iğneler yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Pasiner, 1998).
Bu çalışmada sportif amaçlı kullanılan aynı malzemeden yapılmış farklı iki boyuttaki düz ve çapraz iğnelerin avlanma etkinlikleri araştırılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Araştırma Mart-Ağustos 2001 tarihleri arasında İzmir Körfezi adalar mevkiinde yürütülmüştür. Deniz çalışmaları Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi’ne ait 9 BG motor gücünde, 6 m boyunda SÜFAK balıkçı kayığı ile yürütülmüştür.
Araştırmada körfezdeki oltacıların yoğun olarak kullandıkları, boyun yapıları düz ve çapraz olan iğneler kullanılmıştır.
Av operasyonlarında, çalışma bölgesinin dip yapısı ve balık çeşitliliğine bağlı olarak 5 ve 7 numara (Mustad 2315) uzun saplı, galvanize iğneler kullanılmıştır. Her iki boyut içinde iğne boyun şeklinden kaynaklanacak av etkinliği araştırılmıştır. İğneler, dört köstekli sarkıtma oltalarına monte edilmiştir. Sarkıtma olta Ø 0.40 ana beden, Ø 0.30 ara beden ve Ø 0.25’lik misina kösteklerden oluşmaktadır. Köstekler arası mesafe 15 cm, köstek boyları 10 cm dir. Batırıcı olarak farklı bölge, derinlik ve deniz durumuna göre 50-70 gr lık iskandil kurşunlar kullanılmıştır. Oltalar aynı büyüklüğe sahip 2 düz, 2 çapraz iğneden oluşmaktadır. Oltalarda, iğne konumlarından dolayı oluşabilecek av farklılıkları, iğnelerin ara beden üzerine farklı sırada donatılması ile homojenize edilmiştir (Şekil 1).
İğneler boyut olarak değil, şekil ve yapı bakımından karşılaştırılmıştır. Bu nedenle farklı boyuttaki iki iğne, aynı operasyon zamanında kullanılarak iğne boyutundan kaynaklanacak farklılıklar ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır.

Şekil 1. İğnelerin ara beden üzerindeki konumları.
Denemeler gün ışığında dört kişilik bir av ekibi ile gerçekleştirilmiştir. Yem olarak sülünes (Solen vagina) kullanılmıştır. İğnelerdeki yem büyüklü-ğünün aynı olmasına özen götse-rilmiştir. Avcılık esnasında yakalanan balıklar yakalandığı iğne tipine göre ayrılmıştır.
Av kompozisyonun tür bazında boy ve ağırlık değerleri ölçülmüştür. Türlerin avcılığında iğne tipinin etkinliği Kolmogorov-Smirnov testi ile iğne tipinin tür bazında boy ve ağırlığa etkisi t-testi ile sınanmıştır (Sümbüloğlu ve Sümbüloğlu, 2000).

Bulgular
Araştırma süresince avlanan toplam 260 adet balığın %58’i çapraz iğneler ile, %42’si düz iğnelerle yakalanmıştır .

Şekil 2. İğne tipine göre avlanma oranı.
Toplam yakalanan balıkların %50’sini ısparoz (Diplodus annularis), %19’unu kupes (Boops boops), %17’sini izmarit (Spicara smaris), %6’sını karagöz (Diplodus vulgaris), %2’sini kırma mercan (Pagellus erythrinus) ve kalan %6’sını ekonomik değeri olmayan balık türleri oluşturmuştur (Şekil 3).
Denemeler süresince her operasyonda çapraz iğneler düz iğnelere göre tür çeşitliliği açısından daha etkin bulunmuştur. Düz ve çapraz iğnelerle tür bazında yakalanan balıkların oransal dağılımları Şekil 4’te görülmektedir. İzmarit dışında diğer tüm türler çapraz iğneyle daha yüksek yakalanma oranları vermiştir. Bu oranlar kupes’te %73, ısparozda %56, kırma mercan’da %75, karagöz’de %67 ve diğerlerinde %73 şeklinde bulunmuştur. İzmarit’te ise düz iğneler ile %60’lık daha yüksek bir yakalanma oranı tespit edilmiştir.
Çapraz ve düz iğneler arasında avlanma etkinliği bakımından istatistiksel açıdan önemli bir fark bulunurken (P≤0.05), türlerin boy ve ağırlıklarının ortalamaları arasında iğne tipinin istatistiksel açıdan önemli bir fark bulunmamıştır (P>0.05).

Şekil 4. Düz ve çapraz iğne ile yakalanma oranları.

Tartışma ve Sonuç
Denemeler sonucunda, çapraz iğneler düz iğnelere göre (sayı ve ağırlık) daha verimli bulunmuştur. Çapraz iğnelerin düz iğnelere göre balığın ağzına batma şansı daha yüksektir (Alpbaz, 1991). Profesyonel olta balıkçıları da bu görüşü desteklemektedir (İlyas Varol ile kişisel görüşme). Paragat ile yapılan bir çalışmada da çapraz iğnelerin av oranı düz iğnelere göre daha yüksek bulunmuştur (Görener ve Samsun, 1996).
Araştırmanın başında, büyük boyutta çapraz ve düz iğneler kullanılmış fakat bu iğneler ile yeterli sayıda balık türü yakalanamadığından daha sonra küçük boyutta iğneler denemeye alınmıştır. İğne boyutundaki küçülme, av etkinliğinde önemli bir miktarda artışa neden olmuştur. Küçük boyutlu bir iğnenin büyük boyutlu bir iğneye göre daha yüksek bir avcılık yapması mümkündür ve iğne boyutundaki küçülmeler normalden daha yüksek yakalanma oranları verebilmektedir (Bjordal, 1981). Olta ile balık avcılığında ısparoz, kupes, karagöz, mercan ve izmarit için farklı büyüklüklerde çapraz iğnelerin kullanılması tavsiye edilmektedir (Pasiner, 1998). İğne boyutundaki farklılığın, av etkinliği ile ilişkili olarak av verimini doğrudan etkilediği, bu çalışma sonuçları da desteklemektedir.
Çapraz iğnenin av etkinliği düz iğneye göre daha fazladır. Bunun en önemli nedeni, balığın yeme hamle yapıp iğne ile birlikte yuttuktan sonra tekrar dışarı atmasının (kusmasının) oldukça güç olmasıdır. Çünkü çapraz iğnenin sivri ucu, daima köstek çekim yönüne açılı bir şekilde konumlanmaktadır. İğne ağızdan dışarı atılmak istendiğinde, iğne ucu ağız boşluğundaki deriye takılır ve hafif bir direnme ile de daha derine batarak kalır (Alpbaz, 1991).
Çapraz boyunlu iğneler ile yapılan avcılıkta; av verimi artarken yem kaybı düz boyunlu iğnelere oranla daha fazladır (Hoşsucu, 1998). Yapılan bu çalışmada da çapraz iğnelerde yem kaybının düz iğnelere göre daha fazla olduğu gözlemlenmiştir. İğne ucundaki tırnaklı yapı yemin iğne ucundan kolay çıkmasını engeller. Ayrıca iğne bedenlerinde bir veya iki tırnak bulunabilmektedir, bu tırnaklar sayesinde balığın yemi sıyırarak alması zorlaşmakta dolayısıyla yem kayıpları en aza inmektedir (Çelikkale ve diğ., 1993).
Gerek olta balıkçılığında gerekse paragat ile balık avcılığında türe özgü iğne çeşitleri ile av verimini artırma çalışmaları halen devam etmektedir. Araştırmacıların çoğu yapılan bu çalışmalar sonucunda türe özgü geliştirilen iğne tiplerinin av verimini olumlu yönde etkilediğini belirtmektedirler (Huse, 1979; Bjordal, 1998).
Sportif amaçlı olta balıkçılığına yeni başlayan oltacıların kafalarını meşgul eden önemli konulardan biri uygun olta iğnesinin seçimidir. Araştırma sonuçlarına bakıldığında belirtilen türlerin avcılığında kullanılan çapraz iğneler av etkinliğin açısından daha verimli bulunmuştur.

Alpbaz, A., 1991. Line Fishing (in Turkish). Mas Basımevi, İzmir, 403 p.
Bjordal, Å., 1981. Effect of hook shape and dimensions on longlining catch rates. ICES, Fish Capt. WG, Nantes, 7 p.
Bjordal, Å., 1998. Recent Developments in Longline Fishing-Catching Performance and Conservation. Aspects. Inst. of Fish. and Mar. Inst., St. Johns, Newfounland, p. 19-24.
Bjordal, Å., Løkkeborg, S., 1996. Fishing News Books. Longlining. First Edition, England.
Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E., Candeğer, F., 1993. Fishing Gear and Fishing Technology (in Turkish). Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, Trabzon, p. 112-167.

not: Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Avlama ve İşleme Teknolojisi Bölümü,: alıntıdır.

 

Teşekkürler Rauf ağabey...Bizim Egeli; biraz tembel ve dikkatsiz parakatçılar çapraz iğneyi hiç sevmezler ve devamlı benimle münakaşa ederlerdi bir zamanlar !!! Ben de çapraz iğneye tabii ki devam...

Akşamları köy kahvesinde tartışırdık:neden düz iğne neden çapraz iğne ?Diye ki ; ben bir ara kısa pala çaprazlı iki sele parakete de yapmıştım o aralar !!!

Parakat tayfası olarak çalıştıklarından dolayı haklıydılar...Aşağı yukarı yarım yol süratle attığımız çapraz iğneli paraketeler çok takıntı yapıyor; hatta bazen ellerine saplanarak, ufak kazalara sebebiyet veriyordu..Düz iğneli parakatları neredeyse tam yol süratle teknenin arkasından çabucak boşaltabiliyorduk...

Gelelim yüzlerce iğneli paraketelerin toplanmasına:Çapraz iğneliler düzlere oranla daha fazla ıskarta balık alıyor ve teknenin başındaki toparlayıcı tayfa ne kadar pratik olursa olsun;balığı çıkartmak daha zor oluyordu...

Benzeri boyuttaki düz iğnelerden balıklar daha kolay çıkıyor,ama tekneye gelesiye kadar kurtulanlar da çok oluyordu...Iskarta balık oranı da azdı...

Hele de benim yaptığım kısa pala çaprazlı parakatlar :taa balığın midesine kadar oturuyor,tayfalar da çogu zaman sert havalarda parakat kolunu keserek balığı ayırıyorlardı...Ya atarken !!??

Teknenin üzerinde her tarafa takılıp,yarım yolun altında seyir yapmamıza,zamanın boşa geçmesine neden olup ;çok sık yaralanmalara yol açıyordu, çünkü pek tutulacak yerleri yoktu...

Daima yeni yöntemler aradım,çaprazın düze nazaran daha avcı olduğuna ben de kanaat getirdim ama;çok seleli profesyonel parakatçılıkta düz iğne kullanmanın sürat açısından daha iyi olduğu fikrine vardım...

Zannediyor musunuz ki tamamen bıraktım !!?? Beş sele atılacaksa eğer;Üç selesi düz iki selesi çapraz iğneli parakat attık...

Tayfalar:''- Ağabey senin çapraz geliyor ;haydi gel bakalım başa sen topla,biz dümen tutalım'', dediklerinde de hiç itirazsız selenin başına geçip kaderime razı oldum...İğneler orama burama saplandıklarında ,aşağıdan gelirken mavi mavi çakan iri mercanları gördükçe keyiflenip;nasıl pratikçe çıkaracağımı düşünüp,sızlanmalarımı keserdim...

Ama sığ sular hariç bir daha kısa pala çapraz kullanmadım,neredeyse bütün köy bana küsmüş; tayfa bulamaz hale gelmiştim...

Özetle; çapraz avcıdır,ama ava gideni de avlar çoğu zaman..Tabii el oltasındaki dört beş iğne değil uğraştığımız...Bir sele bin metre kimi zaman 300 kimi zaman 500 iğne...Beş sele parakat da beşbin metre: toplamda binbeşyüz ya da ikibin beşyüz iğne...Dile kolay !!!

Saygılarla...